Voorbereiding tot sabotage
Begin april 1945 was het (vrijwel) iedereen, zowel de Geallieerden en de Nederlanders alsook de Duitse bezetter, duidelijk dat de oorlog spoedig voorbij zou zijn. Terwijl de Canadezen in aantocht waren probeerde het verzet de bevrijding te versnellen door sabotage-acties uit te voeren: het opendraaien van bruggen, het ondermijnen van wegen en het saboteren van spoorwegen. Het Duitse verkeer moest zoveel mogelijk worden gehinderd.
Drie dagen voor die elfde april had Broer Dijkstra met zijn sabotagegroep van de NBS (Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten) voorbereidingen getroffen voor het saboteren van het treinverkeer tussen Leeuwarden en Franeker. Ze meerden een praam met materiaal zo onopvallend mogelijk af in de buurt bij de spoorbrug over de Bolswarder vaart. Het vaartuig met inhoud werd echter ontdekt door twee inwoners van Blessum, die de buit waaronder houten palen mee naar huis sleepten. Het verzet kwam hier 'op tijd' achter en wist de daders te achterhalen. Volgens de overlevering is hen te verstaan gegeven de gestolen waar zo heimelijk mogelijk terug te brengen, 'Sa net, dan sille jimme gjin befrijing fiere kinne.'
De sabotage
In de nacht van 9 op 10 april werden de rails losgeschroefd van de bielzen en met behulp van dommekrachten opzij geschoven. Toen de volgende dag geen trein passeerde hield het verzet er al rekening mee dat de Duitsers de sabotage hadden ontdekt. '(.....) Het was een hele stille nacht', aldus Dijkstra later over die nacht van 10 op 11 april, '(toen) hoorden we in de verte een trein rijden. Plotseling was er een hoop kabaal. Tot onze grote verbazing ontspoorde de trein. We hadden dit niet meer verwacht. Onze vernieling was namelijk duidelijk zichtbaar en de Duitsers controleerden regelmatig de spoorlijn. Die nacht hadden we dus twee succesvolle acties.' Die tweede actie betrof sabotage van de verkeersweg tussen Dronrijp en Franeker.
De SD op de hoogte gesteld
De SD und Sipo (Sicherheitsdienst und Sicherheitspolizei) in Leeuwarden werd nog dezelfde nacht op de hoogte gesteld van de spoorwegsabotage. Het was inmiddels 11 april toen vanaf het gemeentehuis in Menaldum het volgende werd gemeld:
'In de nacht van 10-11 april om 23.30 uur is in de buurt van de spoorbrug over de Bolswarder vaart onder Dronrijp een weermachtstrein ontspoord, bestaande uit locomotief en 76 wagons. Deze trein kwam uit de richting Leeuwarden en ging richting Franeker. Er bleek dat de rails over een afstand van 75 meter losgeschroefd waren en dat over dezelfde afstand de z.g. dwarsliggers weggenomen waren. De locomotief staat buiten de rails, met daarachter twee wagons. Twee andere wagons liggen op zij; de overige wagons, die niet ontspoord waren, zijn naar Leeuwarden teruggereden. Geen persoonlijke ongelukken. Grote materieele schade.' Althans, dit is de tekst die van het gesprek is vastgelegd door de Luisterpost, een door het verzet ingerichte post die het telefoonverkeer met de SD in het Burmaniahuis afluisterde. Aan het verslag werd de volgende veelzeggende zin nog toegevoegd: 'De heren op het gemeentehuis in Menaldumadeel sloven zich erg uit, er wordt vloeiend Duits gesproken.'
De spoorbrug over de Bolswarder vaart op 10 april 2011
De wraak
Broer Dijkstra had gelijk, de actie was succesvol geweest, maar hoe gruwelijk waren de gevolgen? De SD-ers sloegen en schoten in die laatste dagen van de oorlog wild om zich heen en sabotage werd vrijwel altijd met geweld vergolden. Ook in dit geval. Wel werd overigens procedureel volgens de regels gehandeld door eerst met de SD in Groningen contact op te nemen, maar het antwoord liet niets aan duidelijkheid te wensen over: er moest bloed vloeien. En dus werden in Leeuwarden nog dezelfde dag voorbereidingen getroffen voor een massa-executie. 's Middags reed een colonne auto's met daarin veertien gevangenen richting Dronrijp. Het was de bedoeling om hen bij het spoor ten zuiden van het dorp neer te schieten, maar omdat de brug over het Van Harinxmakanaal open stond werden ze daar geëxecuteerd. Eén wist te overleven én te ontkomen.
Nog nooit was ik dus op de plek geweest waar de sabotage was uitgevoerd, tot gistermiddag. Ik heb nu de plek gezien, de plek waar het verzet succesvol was, maar ook Armando spookt door mijn hoofd: is dit ook niet tegelijkertijd een schuldige plek?
Bronnen:
Bosma, Andries en Harrie Dijkstra, Net ferjitte... Niet fergete. Menaldumadeel en het Bildt in de jaren 1940-1945 (Franeker 1995)
Archieven en documentatieverzameling van de Vereniging Friesland 1940-1945, inventarisnummer 393 (berustend bij Tresoar)
